जिउँदै वैकुण्ठ

 म २०६४ सालमा इन्द्रायणी माध्यमिक विद्यालय आग्रा, मकवानपुरको स्रोत व्यक्ति हुँदा मेरो कार्यक्षेत्र तीन ओटा गाविसका ३५ ओटा विद्यालयहरू थिए । तीमध्ये डाँडाखर्क गाविसअन्तर्गत दुई ओटा निम्न माध्यमिक  र चार ओटा प्राथमिक विद्यालय थिए । तीमध्ये पनि एउटा थियो; सरस्वती निम्न माध्यमिक विद्यालय बैकुण्ठ । त्यस विद्यालयमा प्राथमिक तहमा एक जना शिक्षक नियुक्तिको सिलसिलामा आफ्नो पदीय कार्यभार सम्हालेको लगत्तै म वैकुण्ठ गएको थिएँ । त्यस ताका स्थानीय बासिन्दाका लागि आफ्नो स्थान सहज असहज जस्तो लागे तापनि बाहिरी व्यक्तिहरूका लागि भने त्यति सहज थिएन । त्यही भएर होला; इन्द्रायणी मावि आग्राका पूर्व प्रधानाध्यापक तथा समाजसेवी विष्णु कार्कीले हिउँदमा जानुहुन्छ भने म साथी गइदिउँला । सरलाई एक्लै जान असहज हुन्छ भन्नुभएको थियो ।

म, अर्का स्रोतव्यक्ति तथा बी.एड. पढ्दाका मित्र ठाकुर वर्तौला र विष्णुबहादुर कार्की सर गोगनेमा भेटिएर डाँडाखर्कको बाटो भएर पहिलोपल्ट वैकुण्ठ गएका थियौँ । वैकुण्ठका लागि उक्लने ठाउँ खोलाखर्कदेखि नै पानी छिट्याउन थाल्यो । सबैसँग छाता भए पनि नओढ्नाले र कतै पनि नओतिई हिँडिरहनाले हामी बासस्थानमा पुग्दा अलि अलि भिज्यौँ पनि । त्यसमाथि चलेको बतासले हाम्रो सातो उडायो ।

खाना खानभन्दा अगाडि बलेँसीको पानीले हात धोइयो । चुठ्ता पनि बलेँसीकै पानी प्रयोग गरियो । यति भएपछि राति कुन पानी खान दिइएको थियो भनेर मैले सोधिनँ । हामीले बलेँसीकै पानी खाएको भनेर थाहा पाएको भए रातभरि पखाला चल्थ्यो होला, बास दिने मित्रलाई पनि ग्लानि हुन्थ्यो होला । रातभरि बतासका साथ पानी परिरह्यो । बिहान उठ्ता जाडो झन् बढेको थियो ।

मैले आमाको बर्खी बारेको बेला थियो । खाना यहाँ खाने र त्यहाँ नखाने भन्ने थिएन । पद नै डुलुवा प्रकारको भएपछि र स्वयम्पाकी स्वभाव नबनाएपछि जे गर्न मिल्थ्यो, त्यही गरिन्थ्यो । नित्य स्नान चाहिँ ६ महिनादेखि जारी थियो । यहाँ भएको धारालाई पानी र बतासले तहसनहस बनाएपछि नुहाउने कुरै आएन । मलाई अप्ठ्यारो अप्ठ्यारो लागिरह्यो । ७० बर्से सहयात्री आदरणीय विष्णु सरसँग सल्लाह मागेँ । उहाँले सुझाउनु भएअनुसार सुक्खा स्नान गरेँ । नित्य जलस्नानको परम्परा वैकुण्ठमा विष्णुकै सल्लाहमा तोडियो ।

शिक्षक नियुक्तिको क्रममा अरू एक रात त्यहाँ बस्नुपरेको थियो । रातिका कतिपय अप्ठ्यारा हामीलाई मात्र होइन, बास दिने मित्रलाई पनि महसुस भएछ । उहाँको सल्लाहमा अर्को रात उहाँको भाइकहाँ बस्यौँ । हामीले सुविधा होइन, अलि सजिलो भने खोजेका थियौँ किनभने हाम्रो यात्रामा हामी मात्र होइन; सत्तरी बर्से व्यक्तित्व पनि हुनुहुन्थ्यो । हामी गएपछि घरबेटीले सिकारको खोजी गर्ने सुरसार गर्न थाल्नुभयो । मैले बरखी बारेका हुनाले मांसाहार नगर्ने बताएँ । मैले ग्रहण नगर्ने कुराले मित्रहरूलाई मात्र ग्रहण गर्न असजिलो भएछ, उहाँहरूले पनि साकाहार नै रोज्नुभयो ।

    यी घरमूलीको भर्खर विवाह भएको रहेछ । नवविवाहितालाई हामीले साकाहार रोजेको मन परेको थिएन । विकल्पमा यहाँ सजिलै उपलब्ध हुने स्कुस पकाउनुभयो । हामीलाई केही थिएन । उहाँलाई साह्रै असजिलो लागेर ‘पाहुनालाई स्कुस !’ ‘पाहुनालाई स्कुस !’ भन्दै खुब हाँस्नुभयो । उहाँको अतिथि सत्कारको हार्दिकता हाँसोबाट व्यक्त भएको पाएर हामी भने गदगदिएका थियौँ ।

यहाँ दुई रात बस्ता एउटा कुरा नराम्ररी खट्केको थियो । त्यो भने यहाँ आएर मात्र थाहा भएको तितो सत्य थियो । यस गाविसमा एस.एल.सी. उत्तीर्ण बढीमा पाँच जना थिए; जसमध्ये एकै घरका दुई भाइ लक्ष्मीदेव घिसिङ, राजेन्द्र घिसिङ तथा कमल घलान र अरू एक दुई जना होलान् भन्ने अनुमान मात्र हो ।

यहाँको यस अवस्थाले मलाई साह्रै चिमोट्यो । गाविसभरिमै माध्यमिक विद्यालय नहुनु तथा पाँच घण्टा वर कुनै अर्काे माध्यमिक विद्यालय नहुनु कम्ती पीडादायक कुरा थिएन । स्थानीय शिक्षित व्यक्तिहरू नहुनाले बाहिरी जिल्लाका शिक्षकहरूको बाहुल्य त थियो नै । प्रधानाध्यापकहरू सबै बाहिरिया थिए । गाउँलेहरू सोझा र प्रायः निरक्षर थिए । यी सबै कुराहरूको फाइदा शिक्षण पेसामा पसेका धमिराहरूले उठाइरहेका थिए । विद्यालयहरूमा आलोपालोको चलन थियो; खास गरी प्राथमिक विद्यालयहरूमा । कोही सट्टा शिक्षक राखेर अर्कै व्यवसाय पनि गर्थे ।

लामो समयदेखि घर गरिराखेको विकृति कसैले पनि एक्लैले र एकै पटक तोड्न सक्तैनथ्यो । यस्ता विकृति हटाउन पढेलेखेका मानिसको सङ्ख्या बढाउनुपथ्र्यो । त्यसो गर्न सर्वप्रथम गाविसमा कम्तीमा एउटा माध्यमिक विद्यालय चाहिन्थ्यो । त्यसैले मैले वैकुण्ठमा दुई रात बस्ता खास गरी राति बास बसेकै घरका स्वामीहरूलाई यी कुराहरू प्रतीकात्मक रूपमा भनेँ डाँडाखर्कमा एउटा माध्यमिक विद्यालय आवश्यक छ भनेर । उहाँहरूले मेरो कुरालाई कति गम्भीरतापूर्वक लिनुभयो, मलाई थाहा भएन । म भने यस वा त्यस प्रकारले यस कुरामा लागिरहेँ ।

आग्रा र डाँडाखर्क गाविसका बिचको गोगने गाविसको पनि उही अवस्था थियो । उता आग्रामा दुइटा माध्यमिक विद्यालय हुँदा डाँडाबासको नाकैमुन्तिर रहेको गोगनेमा पनि ६ ओटा प्राथमिक विद्यालय र एउटा निम्न माध्यमिक विद्यालय थियो । गोगनेको पकनीमा रहेको निमाविको नामले पनि मलाई आकर्षण गरेको थियो । व्यास निमावि भनेर चिनिएको यो विद्यालय पनि आफ्नो स्तरोन्नतिप्रति सचेत थिएन । यहाँका मानिसहरू केही पढालेखा थिए । नपढेका पनि केही टाठा थिए । केही कुनाकाप्चाका विद्यालयबाहेक कटहरे, गोगने र मझुवाका विद्यार्थी राम्रै थिए । विद्यार्थी राम्रा हुनु भनेको शिक्षक राम्रा हुनु हो । यसैले यहाँ माध्यमिक विद्यालय चलिहाल्ने अवस्था थियो । यहाँको विद्यालय माध्यमिक हुँदा डाँडाखर्कलाई खास फरक पर्दैनथ्यो । त्यसैले यहाँ अन्तरक्रिया कार्यक्रम राखिहाल्ने विचार गरेँ । म बलियो हुन अर्कोपटकको डुलाइमा सो कार्यक्रमका लागि पुनः विष्णुबहादुर कार्की सरलाई डाकेँ । उहाँ अवकाशप्राप्त भए पनि त्यस क्षेत्रमा परिचित र प्रसिद्ध हुनुहुन्थ्यो । उहाँको कुराले धेरैलाई छुन सक्थ्यो र मैले आँटेको कुरा पूरा हुन सक्थ्यो ।

मैले सो कार्यक्रममा सबैभन्दा पहिले उहाँलाई नै शिक्षाको महत्त्व तथा त्यहाँ माध्यमिक तहको विद्यालयको आवश्यकताका विषयमा बोल्न अनुरोध गरेँ । कार्यक्रममा सहभागिता पनि राम्रो थियो । युवा, महिला, विव्यस–शिक्षक अभिभावक सङ्घ र पाका व्यक्तिहरूका फरक फरक समूह बनाएर व्यास निमाविलाई मावि किन बनाउनुपर्छ भन्ने प्रश्न दिएँ । उहाँहरूले गम्भीर छलफल गरेर आआफ्ना समूहका धारणा प्रस्तुत गर्नुभयो । त्यस कार्यक्रमको राम्रो प्रभाव पर्यो । व्यास निमाविले माध्यमिक तहमा उक्लने निर्णय गर्यो । प्रक्रिया पनि थालिहाल्यो । अर्को वर्षदेखि अर्थात् २०६६ देखि नौ कक्षा चलाउने गरी अनुमति पनि प्राप्त गर्यो ।

डाँडाखर्कमा भने यति सजिलो थिएन । मैले प्रत्येक पटक कमला निमावि डाँडाखर्क पुग्दा पनि माध्यमिक बनाउनुपर्छ भन्ने कुरा उठाइरहेँ । त्यस प्रयासले पुगेको थिएन । स्थानीय व्यक्तिहरू सचेत नहुँदासम्म विकासको प्रक्रिया बढाउन साह्रै गाह्रो हुन्छ भन्ने कुरा सैद्धान्तिक रूपमा पहिलेदेखि थाहा भए पनि व्यावहारिक रूपमा मैले यहीँ आएर बुझेँ ।

यहाँको समुदाय त्यति सचेत थिएन, प्रक्रिया पनि थाहा थिएन । विद्यालयका प्रधानाध्यापकले बी.एड. गरेका थिएनन् । उनले उल्टो बुझिरहेका थिए । उनले आफूलाई हटाउन यी कुराहरू ल्याइएका हुन् भन्ठानिरहेका थिए । कुरो त्यसो थिएन । उनलाई बुझाउन पनि असजिलो भइरहेको थियो । यस्तै अवस्थामा कार्यक्रम कार्यान्वयनसम्बन्धी सात दिने तालिम पर्यो । सो कार्यक्रम प्रधानाध्यापक, विव्यस र शिक्षक अभिभावक सङ्घका सदस्यहरूका लागि थियो । सो कार्यक्रम हामीले कमला निम्न माध्यमिक विद्यालयमा गर्ने निर्णय गर्यौँ । ।

सो कार्यक्रममा विद्यालय निरीक्षक शोभाकर रेग्मी पनि जाँदै हुनुहुन्थ्यो । स्रोत व्यक्ति भएपछि नै मैले उहाँलाई चिने पनि र मेरो परिचालनको जिम्मा उहाँलाई परे तापनि उहाँ मेरो एक किसिमको अभिभावक जस्तो हुनुहुन्थ्यो । उहाँका र मेरा भावना, विचार र आदर्श  प्रायः एकै किसिमका थिए । उहाँले मलाई पनि उसै गरी विश्वास गर्नुहुन्थ्यो ।

अँ, हामी दुवै जनाले यही कार्यक्रममा अभिभावकहरूलाई कुरा बुझाउने सोचाइ बनायौँ । कार्यक्रम सुरु भएको दिनदेखि बिस्तारै बिस्तारै र अन्तिम दिन विस्तारित रूपमा कुरा गर्यौँ । विद्यालय व्यवस्थापन समितिका अध्यक्ष मधु थापा मगर बडो सचेत व्यक्ति हुनुहुँदो रहेछ । उहाँले कुरो बुझ्नाले पनि हामीलाई सहज भयो । हामी तालिम सकेर हिँडेपछि नै स्थानीय रूपमा तीव्रतासाथ काम भयो र २०६७ सालदेखि कमला निम्न माध्यमिक विद्यालय माध्यमिक विद्यालयमा रूपान्तर भयो ।

यसरी माध्यमिक विद्यालय बनाउने कुनै छेकछन्द नै नभएको ठाउँमा त्यसका लागि प्रयत्न गर्दा झमेलाहरू आए । यो कुरो टार्न अर्कै बहाना बनाएर शिक्षकहरूको एउटा समूह मरिमेटेर लाग्यो, शिक्षा कार्यालयमा डेलिगेसन आयो, पत्रिकामा समाचार आयो तर तिनको केही लागेन । आखिरमा एक वर्षको अन्तरालमा अचानकै जसो गोगने र डाँडाखर्कमा माध्यमिक विद्यालयहरू सञ्चालन भए । यो कुरो ती गाविस, म र विद्यालय निरीक्षक सरका लागि गर्वका विषय भए ।