मेरा बुबा मेरै स्मृतिमा

मेरा बुवा मेरै स्मृतिमा मेरा बुवा बित्नुहुँदा म कक्षा ८ मा पढ्दै थिएँ अर्थात् १३ वर्ष पनि पूरा पुगेको थिइनँ । बुवाको मृत्यु चाँडै नभएका भए बुवायुक्त हुनुको मेरो अनुभव र अनुभूति अलि बढी हुन सक्थ्यो । उहाँ म सानै छँदा खस्नु भएकाले अनि उहाँको र मेरो सामीप्य कम हुनाले पनि उहाँ र मेरा बिचका व्यवहार मैले कमै पाएको छु । छोराछोरीसँग ज्यादा झ्याम्मिने आजका जस्ता बुवा हुनुहुन्थेन उहाँ । देख्तैखेरि तर्सिइने बुवा पनि हुनुहुन्थेन उहाँ । सान्दाजु र म जन्मेको गाउँ विश्रामपुर, रौतहटमा २०२४ तिर कक्षा पाँचसम्म मात्र पढाइ हुन्थ्यो । त्यसैले ठुल्दाजु र माल्दाजु सर्लाहीको प्रसिद्ध विद्यालय वेणी भोला हाई स्कुल गोडैता सर्लाहीमा पढ्नुहुन्थ्यो । गोडैता विश्रामपुरबाट पूर्वका चाँदी, वागमती र मनुसमारा गरी तिन ओटा नदीपारि हुनाले दाजुहरू छात्रावासमा बस्ने गर्नुहुन्थ्यो । घरमा चाहिँ आमा, बुवा, सान्दाजु र म बस्ने गथ्र्यौँ । हामी सानै पनि थियौँ । साँझ परेपछि थाक्थ्यौँ, निद्रा लाग्थ्यो, खाना नखाई भान्सैमा पनि निदाउँथ्यौँ । खेतीपातीमा ज्यादा खटिनुपरेका बेला आमाबुवा अबेर गरी आउनुहुन्थ्यो । आमा खाना पकाउनुहुन्थ्यो, बुवा गफिएर बस्नुहुन्थ्यो । खाना पाकेपछि बुवा आमा दुवै जनाले हामीलाई उठाउन खोज्नुहुन्थ्यो । सान्दाजुले के गर्नुहुन्थ्यो कुन्नि; म ब्युँझे पनि प्रायः निदाएकै बहाना गर्थेँ । ब्युँझेको जस्तो गर्दा निद्राको मुडमा पनि आपैmँले मुछेर खाने कष्ट उठाउनुपथ्र्यो । निदएको जस्तो गरे बुवाले खुवाइदिनुहुन्थ्यो । म दुवै आँखा चिम्लेर निद्राले लट्ठ परेको अभिनय गर्थेँ, बुवाले कपाकप खुवाइदिनुहुन्थ्यो । आपूmले मुख बाएर खाना चपाएर निले पुग्थ्यो । त्यस्तो बेलामा बुवाले बडो माया गरेर खुवाउनुहुन्थ्यो । म गुँडका बचराले जस्तो मुख बाइरहन्थेँ, खाइरहन्थेँ । हाम्रो मामाघर चन्द्रनिगाहपुर र विश्रामपुर दुवै ठाउँमा थियो । ठुलो मामा विश्रामपुर बस्नुहुन्थ्यो भने सानो मामा चन्द्रनिगाहपुर । त्यतिखेर अर्थात् २०२२÷२३ सालतिर अहिलेको जस्तो यातायातको विकास हुने कुरो परै जाओस्, दस किलोमिटर कच्ची धुले बाटाको बिचजसोमा अल्टोकीदेखि चेतनगरसम्म तिन चार किलोमिटर घनाजङ्गल थियो । तिन चार वर्षका बच्चाहरूलाई ल्याउँदा लाँदा हिँडाउन उहाँहरूलाई असजिलो अवश्य लाग्थ्यो । बुवाले मलाई प्रायः बोक्ने गर्नुहुन्थ्यो । बुवाको काँधमा चढेर दुवै काँधतिरबाट गोडा झारेर बसिसकेपछि मेरो सान बढ्थ्यो । म अलिकति घमण्डी र क्रूर पनि हुन्थेँ क्यारे ! मलाई लड्न नदिन बुवाले कपालमा समात्न भन्नुहुन्थ्यो । म कपालमा समात्न पाएका बेलामा च्याप्प समात्थेँ । बुवालाई भुतालेको अनुभव हुँदो हो । भुतालिँदा दुख्तो हो तर उहाँले त्यो पीडा व्यक्त गर्नुहुन्नथ्यो, म भने उहाँलाई पीडा थपिरहेको हुन्थेँ । अहिले बुवा नहुनुको पीडा बाँचिरहँदा त्यतिखेरका दुस्ट्याइँ सम्झेर हाँसो पनि उठ्छ र पछुतो पनि लाग्छ । आमाले पकाउन नहुँदा वा बिरामी पर्दा बुवाले पकाउने गर्नुहुन्थ्यो । बुवाले थोरैमा मिठो पकाउन खोज्नुहुन्थ्यो र आपूmले मिठो पकाएको ठानेर खाना कस्तो छ भनेर सोध्नुहुन्थ्यो पनि । हामीले प्रतिक्रिया दिन नभ्याए वा अप्ठ्यारो माने उहाँ आपैmँ भन्नुहुन्थ्यो ‘खाना मिठो छ हगि !’ म खानामा पर्याप्त रस चाहन्थेँ । बुवाले खानामा दाल पकाए थोरै र बाक्लो बनाउनुहुन्थ्यो । रस मागे ‘गुन्द्रुक पकाएको हो र टन्न झोल हाल्ने ?’ भन्नुहुन्थ्यो । अनि गुन्द्रुक पकाएको बेलामा पनि रस कमै हाल्नुहुन्थ्यो । रस नपुगेको जस्तो गर्दा भन्ने गर्नुृहुन्थ्यो ‘थोडा खाना बनारसका खाना ।’ बुवा बिँडी पिउनुहुन्थ्यो, चिलिम तान्नुहुन्थ्यो । चिलिम त घरमा थियो तर तान्न चाहिँ सङ्गत खोजेर हिँड्नुहुन्थ्यो । त्यसैले फुर्सदका दिनहरूमा प्रायः बिहान कतै डुल्न जाने गर्नुहुन्थ्यो । खाना खाना खाने बेला भयो कि त एक डेढ किलोमिटरसम्मका अखडाहरूमा खोज्न निस्कनुपथ्र्यो । धेरै बेर पर्खेर गफ सकिएपछि मात्र घरमा ल्याउन सकिन्थ्यो । पर्खिँदा पर्खिँदा दिक्क भएर ९÷१० वर्षको हुँदासम्म म काखमै पल्टिदिँन्थेँ तैपनि उठ्न हतार गर्नुहुन्नथ्यो । आमा पनि उदार हुनुहुन्थ्यो तर बुवा आर्थिक मामलामा उहाँभन्दा बढी उदार हुनुहुन्थ्यो क्यारे ! आमा माइती कटरवन (रौतहट) वा पुरानो गाउँ पर्सा जिल्लाको खेस्राहातिर पुगेको बेला दाउ छोपेर अन्न माग्न आउनेहरूलाई बुवाले भकारीका भकारी रित्याएर बोराका बोरा धान पठाइदिनुहुन्थ्यो रे । आमाको अनुपस्थितिमा त्यसरी धान लानेले तिर्ने नाम लिँदैनथे रे । बुवाले पनि कडाइ गर्न सक्नुहुन्नथ्यो रे । घरभित्रको अनुशासनको मामलामा कडा हुनुहुन्थ्यो बुवा । मेरा साथीहरूमध्ये कसैकसैको चन्द्रनिगाहपुरबाट सात किलोमिटर पश्चिमको लमाहामा त कसैको मकवानपुरको धियाँलतिर गोठ राखिएको हुन्थ्यो । ठाउँ फेरेर घुम्ने, डुल्ने, रम्ने रहर त मेरो सानैदेखिको हो । कहिलेकाहीँ साथीहरू र नातेदारहरू गोठतिर जाऔँ भन्थे । ठुल्दाजुलाई भनेर अनुमति पाइँदैनथ्यो, बुवासँग सिधै प्रस्ताव राख्न डर लाग्थ्यो । आमासँग अनुमति लिएर सुटुक्क लाग्थेँ गोठतिर । एक दुई रात जङ्गलमा बिताएर आएपछि बुवा अनुशासनिक कारबाही गर्न तम्सिनुहुन्थ्यो । त्यतिखेर डरले म आमाको फरियामा गुटमुटिन पुग्थेँ । आमाले ‘मलाई सोधेर गएको हो’ भनेपछि माफी पाउँथेँ । अहिले सोच्ता लाग्छ, त्यस्तो कार्बाही स्वच्छन्द विचरणमा रोक लगाउन हुृन्थ्यो, अनुशासनको डन्डा लाउन मात्र होइन । तर त्यतिखेरको काँचो बुद्धिले भने अनुशासनको डन्डा मात्र ठान्थ्यो । बुवाले धेरै पढ्नुभएको थिएन र पनि हामी चारै भाईलाई पढाउन मलेरिया अफिसको जागिर खानुभएको थियो । यातायातका साधनहरूको विकास भइनसकेको त्यस अवस्थामा घरदेखि १५÷२० किलोमिटर परका वागफाल र धियाँलसम्मको फिल्डको जागिर खानुपरेको थियो । छोराहरूले पढून्, लेखून् र दुःख नपाऊन् भन्ने उहाँको चाहना थियो । आमाबुवाको त्यही सोचाइले हाम्रो परिवार पर्साको खेस्राहाबाट रौतहटको विश्रामपुर र त्यहाँबाट पनि चन्द्रनिगाहपुर बसाइँ सरेको थियो । ठुल्दाजुले आई.एड. तथा माल्दाजु र सान्दाजुले एस.एल. सी. सक्ता नसक्तै बुवालाई अल्सर भयो । २०३२ सालको डाक्टरी सुविधा त्यति नपाइने समयमा वीरगन्जमा लगेर औषधी गर्दा पनि बचाउन सम्भव भएन । सायद औषधीको रिएक्सन पचासै वर्षको उमेरमा मृत्युको कारण बन्न पुग्यो । म अलि सानै भएकाले बुवा बिरामी पर्दा उति सेवा गर्न सकिनँ, बुद्धि पुगेन । अहिले लागिरहेको छ—बुवाबाट मैले लिएछु मात्र, दिन सकेनछु । बुवा लामो समय नबाँच्नु भएकाले हाम्रो परिवारले संयुक्त परिवारको त्यति अनुभव गर्न पाएन । परिवार विखण्डित भए पनि आमाले परिवारको नेतृत्व एक किसिमले गर्नुभयो । आमाले आमाकै भूमिका निर्वाह गरे पनि एक प्रकारले बुवाको समेत भूमिका निर्वाह गर्नुभयो । तैपनि बुवाकै स्पष्ट पहिचान हुन सक्ने भूमिका बुवाबाट मात्र हुन सक्थ्यो । त्यो भने बुवाको मृत्युको चार दशकपछि पनि खट्किरहेको छ र खट्किरहनेछ ।

जिउँदै वैकुण्ठ

 म २०६४ सालमा इन्द्रायणी माध्यमिक विद्यालय आग्रा, मकवानपुरको स्रोत व्यक्ति हुँदा मेरो कार्यक्षेत्र तीन ओटा गाविसका ३५ ओटा विद्यालयहरू थिए । तीमध्ये डाँडाखर्क गाविसअन्तर्गत दुई ओटा निम्न माध्यमिक  र चार ओटा प्राथमिक विद्यालय थिए । तीमध्ये पनि एउटा थियो; सरस्वती निम्न माध्यमिक विद्यालय बैकुण्ठ । त्यस विद्यालयमा प्राथमिक तहमा एक जना शिक्षक नियुक्तिको सिलसिलामा आफ्नो पदीय कार्यभार सम्हालेको लगत्तै म वैकुण्ठ गएको थिएँ । त्यस ताका स्थानीय बासिन्दाका लागि आफ्नो स्थान सहज असहज जस्तो लागे तापनि बाहिरी व्यक्तिहरूका लागि भने त्यति सहज थिएन । त्यही भएर होला; इन्द्रायणी मावि आग्राका पूर्व प्रधानाध्यापक तथा समाजसेवी विष्णु कार्कीले हिउँदमा जानुहुन्छ भने म साथी गइदिउँला । सरलाई एक्लै जान असहज हुन्छ भन्नुभएको थियो ।

आदरणीय गुरु शिवचन्द्र

 

मैले प्राथमिक तहमा हुँदै अङ्ग्रेजी ग्रामरका पुस्तकहरू पढिसकेको थिएँ र केही ट्रान्सलेसनका पुस्तकहरूमा अभ्यास गरिसकेको थिएँ । छैठौँ कक्षामा पुग्दा ‘चूडामणि ग्रामर’ पनि एकसरो अध्ययन गरिसकेको थिएँ तैपनि म अङ्ग्रेजीमा कमजोर नै थिएँ । कक्षा सातमा पढ्दा मैले पढेको सुबलाल हाई स्कुल सन्तपुरमा आउनुभएका रामदेव सरको अङ्ग्रेजी खुब मन पर्थ्यो । उहाँको बुझाउने कला अद्भूत थियो तर हाम्रो विद्यालयमा उहाँ एक वर्ष पनि बस्नुभयो कि बस्नुभएन !

भय र स्नेहका पर्याय: ठुल्दाजु

आफ्नै दाजु भनेर के गर्नु ! ठुल्दाजु अर्थात् ध्रुवमोहनलाई मैले राम्ररी चिनेको म सात वर्ष पुगेपछि हो । माइल्दाजुलाई चिनेको पनि मोटामोटी त्यही समयदेखि हो । यसको कारण म र सान्दाजु प्राथमिक तहमा पढ्दै हुनाले गाउँ विश्रामपुरमै पढ्थ्यौँ । दाजुहरू माथिल्ला कक्षाहरूमा पढ्ने हुनाले दुई मुख्य नदी मनुषमारा र वाग्मतीपारि गोडैतामा पढ्नुहुन्थ्यो । छात्रावासमा बस्ने हुनाले देखादेख वा भेटघाट कमै हुन्थ्यो ।

म सात वर्ष नपुग्दै ठुल्दाजुले हकारेको चाहिँ मलाई सम्झना छ । मेरो सान्दाजु त्यतिखेर लुरे हुनुहुन्थ्यो । त्यसै ताका माइल्दाजुलाई बोकेर हिँड्दा सान्दाजुको गोडा भाँचिएको थियो । त्यही भएर दाजुहरूले सान्दाजुलाई ‘लुरे’ भन्नुहुन्थ्यो । म पनि हेपेर कहिलेकाहीँ ‘लुरे’ भनिदिन्थेँ । आमाबुबालाई चित्त नबुझे पनि केही गर्नुहुन्थेन तर ठुल्दाजुबाट कि हप्काइ कि कुटाइ खाइन्थ्यो । यस्तै सान्दाजुको सुरुको नाम ‘चन्द्रदीप’मा पनि हुन्थ्यो । सान्दाजु मेरो दाजु मात्र नभएर साथी जस्तो पनि हुनुहुन्थ्यो । त्यही भएर सान्दाजुलाई हेप्न सजिलो पर्थ्यो । सान्दाजु सहनुहुन्थ्यो वा मुर्मरिनुहुन्थ्यो तर ठुल्दाजुबाट यस्ता कुरा सहन हुँदैनथ्यो र यस्ता कुराको फैसला ठुल्दाजुले कुटेरै गर्नुहुन्थ्यो ।

गुम्बाडाँडा र आवाजहरू

किर्र किरिर्र किर्र किरिर्र
आवाजहरू आइरहेछन्
मेरा अगाडिबाट
मेरा पछाडिबाट
मेरा छेउहरूबाट

धुलो खाइरहेछु म
प्रस्तरको
मेरो नाकमा धुलो पसेको छ
र पनि
निमग्न छु यी आवाजहरूमा
तल्लीन छु यी आवाजहरूमा